Ալվինա Խարազյան

200.Կետերի փոխարեն պահանջված ձևերով գրի՛ր փակագծում դրված բայերը:

Երգելիս ձայնը գլուխն էր գցում: (երգել- ե՞րբ) Ձիու սիրտը պայթել էր քուռակի համար վախենալուց: (վախենալ-ինչի՞ց) Թեյը տանելիս թափեց: (տանել-ե՞րբ) Կենսախինդ մարդիկ վախենում են լուրջ կամ տխուր կամ ծանր երևալ: (երևալ-ինչի՞ց) Ու Մոսկվա գնալուց առաջ մի երկու օրով ման է գալիս հարազատ վայրերում: (գնալ-ինչի՞ց)

Մեղր լցնելիս մի կաթիլ գետին թափեց: (լցնել-ե՞րբ)

201.Փակագծում դրված բայերը կետերի փոխարեն գրի՛ր պահանջված ձևով:

Այդ նամակը կարդալիս նա գունատվեց: (կարդալ-ե՞րբ)

Ամբողջ երեկո կարդալուց հոգնած՝ դուրս եկավ զբոսնելու: (կարդալ -ինչի՞ց) Այդ տունը կառուցելիս սպասում էր որդու վերադարձին: (կառուցել -ե՞րբ) Չգիտես ինչու, վախենում էր վերջին կամուրջը մինչև վերջ կառուցել: (կառուցել -ինչի՞ց) Ականջները դժժում էին ամբողջ օրն այդ աղմուկը լսելուց: (լսել -ինչի՞ց) Իրիկնապահին տուն դառնալիս մի անգամ էլ հիշեց խոստումը: (դառնալ-ե՞րբ) Վիրավորվել էր ընկերոջ՝ առանց պատճառի հետ դառնալուց : (դառնալ -ինչի՞ց) Վրա-վրա հիվանդանալուց նիհարել էր: (հիվանդանալ -ինչի՞ց) Հիվանդանալիս  միշտ էլ նիհարում է: (հիվանդանալ -ե՞րբ)

202. Գտի՛ր, թե ընդգծված բառաձևերը ե՛րբ են սխալ և երբ` ճիշտ: Ուղղի՛ր սխալ ձևերը:

Գնալիս մի անգամ էլ պատվիրեց զգույշ լինել:Քո գնալուց հետո հյուրեր եկան:Այդ աղջկան փրկելիս քիչ էր մնում ինքը խեղդվեր:Մարդու կյանքը փրկելուց բարի գործ կ՞ա:Շտապելուց ամեն ինչ  գցում էր ձեռքից:Շտապելիս ինչ-որ մեկը կանգնեցրեց նրան:Հոգնել եմ նույն բանն անվերջ ասելուց:Այդ ասելիս հանկարծ գլխի ընկավ, որ մոռացել է գլխավորը: Հեռանալիս հիշեցրեց իր հրավերն ու խնդրանքը:Հեռանալուց հոգնել եմ, ուզում եմ բոլորիդ միասին տեսնել:Ուշադիր դիտելիս վրան ճեղք կնկատես:Դա դիտելուց հետո էլ ոչինչ չեմ ուզում տեսնել:

1.Ընդգծիր բայի 5 անդեմ ձև կամ դերբայ:
ա) ծավալ, ողբալ, ձնհալ, հոգալ, թնդալ, զուլալ, քանդող, նվագելիս
բ) դավել, խոցեն, լարած, թվեմ, կարի, սլանալ, աշխատելիս, կարդացած
գ) ողբաց, հարբած, դարձված, տարած, կասկածող, ելնել, անցկացան, դարձած:

2. Ընդգծիր 5 դիմավոր բայ:
ա) կուտեմ, խոհեմ, լսեմ, վազի, մորի, մարի, ավերեց, վսեմ:
բ) գնաց, քնած, ելնես, նվագող, խրախուսեմ, պատմեցիր, բռնկվող, լսեմ:

3. Ընդգծիր 5 հարակատար դերբայ:
ա) երգող, գրկած, նստոտել, բազմած, հանգած, վարկած, հրավիրված, գործած
բ) տխրամած, քնած, բարձած, համատարած, փտած, հասարակած, կռված, ծաղկած:

4.Ընդգծիր 5 ենթակայական դերբայ:
ա) փոքրացող, կարճափող, շոշափող, տապալող, անսքող, հազացող, փախչող, սևաքող
բ) քանդող, դոնդող, ծաղկող, ավետող, եռակող, ստող, ծակող, այգացող:

5. Ընդգծիր 5 համակատար դերբայ:
Պաշտելիս, ասուլիս, ցնծալիս, կռվելիս, ավետիս, մոտենալիս, պտղամիս, պատասխանելիս:

1.Вставьте предлоги:    У? Около? Вокруг? После? С? С … до? От … до? Вместо? Для? Из? Из-за? Без?

1. У Александра (Александр) есть друг.
   2. Магазин находится  находится в аптеке. (аптека).
   3. В доме (дом) нет цветов (цветы).
   4. После лекции  (лекция) мы идём домой.
   5.  С утра (утро) до вечера  (вечер) шёл сильный дождь.
   6. После экскурсии (экскурсия) я поеду на концерт.
   7. Я купила книгу с подругой (подруга).
   8. Откуда вы идёте? Я иду из церквя (церковь), она из работы. (работа).
   9.  Из-за тебя  (ты) я опоздал на автобус.
   10.  Без денег (деньги) невозможно жить.
   11. От Таллинна. (Таллинн) до Тарту (Тарту) 2 часа езды на поезде.
2. Без? Около? Вокруг? Из? До? От? С? Из-за? У? Для? Вместо?
3. Я перевожу текст без словаря (словарь).
   2. Чай без сахара  (сахар) невкусный.
   3. Машина остановилась  у дома (дом).
   4. Дети бегали  вокруг стола (стол).
   5. Эти спортсмены приехали России, Германии, Финляндии, Украины, Кореи, Беларуси (Россия, Германия, Финляндия, Украина, Корея, Беларусь).
   6. Люди выходят выходят из театра (театр).
   7. От Москвы до  (Москва) Санкт-Петербурга (Санкт-Петербург) 649 километров (километр).
   8.  С утра до (утро) вечера (вечер) мы работали в библиотеке.
   9.  Из-за болезни (болезнь) профессора лекции не было.
   10. Отпуск нужен после успешной работы (успешная работа).
   11.  У этой женщины (эта женщина) красивый голос.
   12.  Вместо лекции (лекция) будет экскурсия по музею.
   13. Стол стоит около окна (окно).

Упражнение 3. Вместо точек поставьте слово  в нужной форме с предлогом.

1.Недавно мой друг был … (глазной врач). 2. Мой брат легко достаёт … (потолок). 3. Люди борются …

(мир) … (война). 4. Лейла очень скучает … (дом). 5. Я увидел декана … (окно автобуса). Слова для справок: перед, по, через, у, за, до, против.

1.Недавно мой друг был у глазного врача.
2. Мой брат легко достаёт до потолок.
3. Люди борются за мир в войне.
4. Лейла очень скучает по дому.
5. Я увидел декана у окна автобуса.
6. Декан регулярно выступает для студентов.

1.Փակագծերում տրված դերանունները դրեք նախադասության պահանջված ձևով:

Մարդն իր սովորություններին երբեք չի դավաճանում:
Ամբոխը, իր շարքերը խտացնելով, հյուրերին տեղ տվեց:
Նրանք ում ասես կարողանում են իրենց կամքը պարտադրել;
Նրանք էլ կարող են մեզ հետ գալ:
Այդ ինչու են մարդիկ ինձ վրա զարմանում:
Մեզ համար ծնողները ոչինչ չեն խնայում:
Երեխան մեզ հետ պտույտի դուրս եկավ:

2.Տրված բառերի սկզբին ավելացրու մեկ տառ և կազմիր նոր բառեր:

Պարտություն-հպարտություն
լուր-բլուր
երթ-հերթ-թերթ
աղեղ-բաղեղ
կար-նկար-տկար
յուղ-գյուղ-շյուղ
լոր-կլոր
ութ-մութ-բութ
վազ-ավազ
աքար-շաքար
ախտ-բախտ
ճար-վճար
նուշ-անուշ
ծուխ-ածուխ
կարել-նկարել
այծ-կայծ

ժամանակի, դեմքի ու թվի։

Ժամանակակից հայերենն ունի ութ դերբայ, որոնցից չորսն անկախ են, չորսը՝ կախյալ։

Անկախ դերբայները ունեն ինքնուրույն  կիրառություն։ Ժամանակակից հայերենի անկախ դերբայներն են՝

• անորոշ դերբայ, բայի ուղիղ ձևն է: Վերջավորությունները՝ ել, ալ — խաղալ, վազել
• ենթակայական դերբայ, վերջավորությունն է ող, ացող, եցող— նայող, կարդացող, մոտեցող
• համակատար դերբայ, վերջավորությունն է՝ իս — կարդալիս, գրելիս
• հարակատար դերբայ, վերջավորությունն է ած, ացած, եցած — գրած, կարդացած, մոտեցած

Կախյալ դերբայները ինքնուրույն  կիրառություն չունեն և նախադասության մեջ գործածվում են միայն օժանդակ բայի ներկայի ու անցյալի ձևերի հետ։ Կախյալ դերբայները, գործածվելով օժանդակ բայերի հետ, նախադասության մեջ կարող են դառնալ միայն ստորոգյալ։

Կախյալ դերբայներն են՝

• անկատար դերբայ, կազմվում է -ում վերջավորությամբ, որը դրվում է անորոշ դերբայի -ել, -ալ վերջավորության փոխարեն, օրինակ ՝ գրել —գրում, կարդալ —կարդում, զարմանալ —զարմանում։
• ապակատար դերբայ — կազմվում է -ու վերջավորությամբ, որն ավելանում է անորոշ դերբային, օրինակ՝ գրել —գրելու, կարդալ — կարդալու, զարմանալ —զարմանալու։
• վաղակատար դերբայ- վաղակատար դերբայը կազմվում է -ել, -(աց)ել մասնիկներով, օրինակ՝ գրել —գրել, կարդալ —կարդացել, զարմանալ —զարմացել։ Ե խոնարհման պարզ բայերի անորոշ դերբայը և վաղակատար դերբայը ձևով իրար նման են։ Դրանք հնարավոր է իրարից տարբերել գործածությամբ։
  Անորոշ դերբայը սովորաբար չի գործածվում օժանդակ բայի հետ։
  Վաղակատար դերբայը միայն հանդես է գալիս օժանդակ բայի հետ։
• ժխտական դերբայ -ժխտական դերբայը կազմվում է բայի  հիմքից, որին ավելանում են -ի, -ա վերջավորությունները, ինչպես՝ գրել —գրի, կարդալ — կարդա, զարմանալ —զարմանա։

Դերբայ	Հիմք	Վերջավորություն
Անորոշ	կարդ, պատմ	ալ, ել
Ենթակայական	կարդ, պատմ	ացող, ող
Հարակատար	կարդ, պատմ	ացած, ած
Համակատար	կարդ, պատմ	ալիս, ելիս
Անկատար	կարդ, պատմ	ում, ում
Վաղակատար	կարդ, պատմ	ացել, ել
Ապակատար	կարդ, պատմ	ալու, ելու
Ժխտական	կարդ, պատմ	ա, ի

Առաջադրանքներ դասագրքից, վարժություն 193-199

Բայ 

Դիմավոր բայեր և դերբայներ 

193. Ընդգծված դերբայները դարձրո՛ւ բայեր: 

Օրինակ` 

Քայլող աղջիկ- աղջիկ, որը քայլում է: 
Հեռացած ձմեռ- ձմեռը, որ հեռացել է: 

Ա. Սլացող մեքենա-մեքենա որը սլանում էր, արևի շուրջը պտտվող մեքենա- մեքենա, որը պտտվում է արևի շուրջը, թունելից դուրս եկող գնացք- գնացք, որը դուրս է գալիս թունելից, պատրաստակամորեն հորը մտնող երեխա- երախա, որը պատրաստակամորեն մտնում է հորը, փոշու ու մրի մեջ աշխատող մարդիկ- մարդիկ, որոնք աշխատում են փոշու ու մրի մեջ: 

Բ. Ընկած գրիչ-գրիչ, որն ընկել է, մոռացված երգ-երգ որը մոռացվել է, թիթեռի հետևից ընկած երեխա-երեխա որն ընկել է թիթեռի հետևից, արձակված ու կախված վարագույր- վարագույր, որն արձակվել ու կախվել է, լուծված խնդիր- խնդիր, որը լուծվել է, գիշերվա անձրևից խոնացացած օդ-օդ, որը խունացել է գիշերվա անձրևից: 

194. Կետերը փոխարինի՛ր ապրել բայից կազմված դերբայներով (ապրելիս, ապրող, ապրած, ապրել): 

Նրա ապրած երկար ու ձիգ տարիների մասին ընդամենը մի երկու նախադասություն կարելի է պատմել:

Գետափին՝ զով ծառերի ստվերում ապրելիս հիշում էր իր անապատը, խանձված ավազը:

Կարտոֆիլի արտում ապրող բզեզն արագ բազմանում է ու շարժվում առաջ՝  նոր տարածություններ գրավելու:

Ուզում էր քաղաքից դուրս ու մենակ ապրել՝ հեռու մի դաշտում:

195. Կետերը փոխարինի՛ր ապրել բայի դիմավոր ձևերով:

Քանի՛ տարի ապրում ես մեր երկրում ու չգիտե՞ս մեր օրենքները:
Եթե մի երկու ամիս էլ ապրեք այս  խոնավ ու անարև երկրում, բոլորովին կմոռանա՞ք մեր գյուղը:
Մի քանի օր այստեղ կապրի ու կտեսնի, թե ի՞նչ դժվար է օրվա հոգսը հոգալը:

Այստեղ ապրելու ուրիշ ելք չունեմ:
Դու երկար ես ապրել այս աշխարհում ու շատ բան ես տեսել, ինձ մի խորհուրդ տո՛ւր:

196. Տրված բայերը բաժանի՛ր երկու խմբի՝դիմավոր բայերի և դերբայների:  

Դիմավոր բայեր-փակել է, մտար, փակում եմ, մտնում է, փակեցիր, փակի՛ր, մտնեիր, կփակենք, մտի՛ր, պիտի փակեք, մտել էինք, փակել էիր, պիտի մտնի։

Դերբայներ-մտնել, փակած, մտած, փակելիս, մտնելիս

197. Տրված նախադասություններն այնպես փոխի՛ր, որ դիմավոր բայը դառնա համակատար դերբայ (իս վրջավորությամբ): 

Օրինակ` 

Երբ կենդանիների պահպանության խնդիրն էին լուծում, բազում դժվարությունների հանդիպեցին: -Կենդանիների պահպանության խնդիրը լուծելիս բազում դժվարությունների հանդիպեցին: 

Երբ գետափին զբոսնում էր, հանկարծ շների հալածվող մի եղջերու տեսավ: – Գետափին զբոսնելիս հանկարծ շների հալածող մի եղջերու տեսավ։

Երբ երկրորդ խողովակաշարն էին կառուցում, պարզեցին, որ դա էլ բավարար չի լինելու: -Երկրորդ խողովակաշարը կառուցելիս հասկացան, որ դա էլ բավարար չի լինելու։

Երբ գետակն անցնում էր, որս անող մի գայլաձուկ տեսավ:- Գետակն անցնելիս որս անող մի գայլաձուկ տեսավ։

Երբ լսում էր ընկերոջ պատմությունը, փորձում էր պատկերացնել, թե ինքն ի՞նչ կաներ այդ պայմաններում: -Ընկերոջ պատմությունը լսելիս փորձում էր պատկերացնել, թե ինքն ի՞նչ կաներ այդ պայմաններում:
Երբ ինչ-որ բան կամ ինչ-որ մեկին գնահատում ես, կտրուկ ու ծայրահեղ մի՛ լինիր:-Ինչ-որ բան կամ ինչ-որ մեկին գնահատելիս կտրուկ ու ծայրահեղ մի եղիր։
Երբ փորձում էր, ընդամենը մի փոքր սխալ էր արել, ու ոչինչ չէր ստացվել: -Փորձելիս ընդամենը մի փոքր սխալ էր արել, ու ոչինչ չէր ստացվել։

 
198. Տրված բայերից համակատար դերբայներ ստացի՛ր և դրանցով նախադասություններ կազմի՛ր: 

Չափել, շարժվել, կապել, մտնել, տեսնել: 

Բարձրությունը չափելիս մեծ դժվարությունների հանդիպեցի։

Նապաստակը շարժվելիս գրավեց գայլի ուշադրությունը։

Պարկի բերանը կապելիս միայն հիշեց, որ ինչ-որ բան մոռացել է։

Ներս մտնելիս դուռը թակեց։

Հարևանին տեսնելիս ճանապարհը փոխեց։

199. Տրված անորոշ դերբայների բացառական և գործիական հոլովներով (ուց, ով վերջավորությամբ ձևերով) նախադասություններ կազմի՛ր: 

Լսել, բարձրանալ, հեռանալ: 

Լսելով մայրիկի ձայնը երեխան անմիջապես արձագանքեց։

Օտարության մեջ ապրելուց դժվար բան աշխարհում չկա։

Ընթրիքի սեղանից հեռանալուց հետո նրան ոչ-ոք չտեսավ։

Առարկայի գործողություն կամ եղելություն ցույց տվող բառերը կոչվում են բայ;
Գործողություն ասելով հասկանում ենք առարկայի մի բան լինելը:
Օրինակ՝ Անձրևը լվանում է բոլոր հետքերը:
Եղելություն ասելով հասկանում ենք առարկայի մի բան լինելը, դառնալը:
Օրինակ՝ Աշնան գույներից բնությունը շքեղացել է:
Առարկայի մի բան անելը ցույց տվող բայերը պատասխանում են ի՞նչ անել, ի՞նչ է անում, ի՞նչ է արել, ի՞նչ արեց. ի՞նչ է անելու, ի՞նչ կանի և նման հարցերի:
Առարկայի մի բան լինելը ցույց տվող բայերը պատասխանում են ի՞նչ լինել, ի՞նչ է լինում, ի՞նչ է եղել, ի՞նչ եղավ, ի՞նչ է լինելու և նման հարցերի:

Բայի կազմությունը

Ածանցավոր բայերը չորս տեսակի են` սոսկածանցավոր, պատճառական, բազմապատկական և կրավորական: 

Սոսկածանցներն են՝ ան, են, ն, չ`  մեծ-ան-ալ, վախ-են-ալ, գտ-ն-ել, կոր-չ-ել և այլն:

Պարզ և սոսկածանցավոր բայերից կազմվում են պատճառական, բազմապատկական և կրավորական բայեր:

Պատճառական ածանցներն են՝ ացն, եցն, ցն:

 Պատճառական բայերը կազմվում են`

1. Ա  խոնարհման պարզ և ան սոսկածանցավոր բայերից` ացն ածանցով` խաղալ-խաղացնել, քարանալ-քարացնել:

2. Ե  խոնարհման պարզ և են սոսկածանցավոր բայերից` եցն ածանցով` քայլել-քայլեցնել, վախենալ-վախեցնել:

3.Ն, չ սոսկածանցավոր բայերից` ցն ածանցով` հասնել-հասցնել, փախչել-փախցնել:

Կան շատ բայեր, որոնցից ածանցներով պատճառական բայ չի կազմվում: Այսպիսի բայերի պատճառականը կազմվում է տալ բայի հարադրությամբ` բերել-բերել տալ, զարդարել-զարդարել տալ և այլն:

Բազմապատկական բայերը ցույց են տալիս գործողության կրկնություն:
Բազմապատկական ածանցներն են՝ ատ, ոտ, կոտ, տ` կտրել-կտրատել, խոցել-խոցոտել, թռչել-թռչկոտել, պատռել-պատռտել:

Կան ոտ տառակապակցություն ունեցող բայեր, որոնք բազմապատկական չեն. Դրանք կազմված են ոտ ածանց ունեցող ածականներից` ժանգոտել, ալրոտել, և չունեն իրենց առանց ոտ ածանցի ձևերը:

Ածանցներով բազմապատկական բայեր կազմվում են շատ քիչ բայերից: Բազմապատկական բայեր են կազմվում նաև արմատի կրկնությամբ` վազել-վազվզել, քաշել-քաշքշել, կապել-կապկպել և այլն, դարձյալ ոչ բոլոր բայերից:

Կազմությամբ կրավորական  կոչվում են այն բայերը, որոնց կազմում կա կրավորական ածանց:

Կրավորական ածանցն է վ -ն` գրել-գրվել, կառուցել-կառուցվել, հեռանալ-հեռացվել, կարդալ-կարդացվել:

Գործնական աշխատանք

1. Յուրաքանչյուր շարքում ընդգծի՛ր սոսկածանցավոր 3 բայ. ՝ ան, են, ն, չ:
ա. թխանալ, տուգանել, կախանել, մգանալ, մոտենալ, պատճենել
բ. հագնել, ոստնել, գետնել, ելնել, ընկնել, տքնել
գ. շնչել, թռչել, կորչել, թրջել, հաչել, կպչել

2. Յուրաքանչյուր շարքում ընդգծի՛ր բազմապատկական ածանցով 3 բայ՝ ատ, ոտ կոտ, տ, կլտ:
ա. մորթոտել, նպաստել, նեղսրտել, կապոտել, կտրտել, խարտել
բ. հավաստել, ծռմռտել, կոպտել, ցատկոտել, կոտրատել, կապտել
գ. գրոտել, խոչընդոտել, պոկոտել, հոշոտել, նստոտել, հետազոտել
դ. ժանգոտել, ջարդոտել, ցեխոտել, խոցոտել, ածխոտել, ցատկոտել
ե. փայլկլտալ, մտմտալ, ժպտալ, բոցկլտալ, հեծկլտալ, ճտճտալ

3. Ընդգծի՛ր 3 բազմապատկական բայ՝ արմատի կրկնությամբ:
ա. ջախջախել, գոռգոռալ, ծամածռել, կապկպել, խաբխբել, սարսռալ
բ. փայլփլել, գեղգեղալ, թափթփել, կարկառել, փայփայել, կախկխվել
գ. ողողել, շողշողալ, վախվխել, հայթայթել, ծալծլել, բարբառել
դ. վազվզել, ավարտել, նեղսրտել, ծամծմել, դխկդխկալ, կողոպտել
ե. թշթշալ, փոշոտել, քաշքշել, խայտալ, խշխշալ, ժպտալ:

4.Տրված բայերը ածանցման միջոցով դարձնել պատճառական,(ացն, եցն, ցն)
Թարմանալ-թարմացնել
ամաչել-ամաչեցնել
սարսափել-սարսափեցնել
մոլորել-մոլորեցնել
կռվել-կռվեցնել
պայթել- պայթեցնել
նստել-նստեցնել
խմել-խմեցնել
խոսել-խոսեցնել
հիշել-հիշեցնել
հագնել-հագցնել
իջնել-իջեցնել
քնել-քնեցնել
մեծանալ-մեծացնել
փախչել-փախցնել
դողալ-դողացնել
խաղալ-խաղացնել
վախենալ-վախեցնել
թռչել-թռցնել
ծիծաղել-ծիծաղեցնել
փայլել-փայլեցնել
առաջանալ-առաջացնել
կարմրել-կարմրեցնել
կատաղել-կատաղեցնել